پیشگفتار
کتاب مستطاب «منطق علوم اجتماعی» که اینک تقدیم شما اساتید و محققین و دانشجویان گرامی حوزه علوم انسانی و اجتماعی شده است، شامل 13 فصل در متن اصلی و دو فصل در بخش ضمائم میباشد که با نام درسنامه ی (جزوه درسی) منطق علوم اجتماعی در نیمه دوم دهه ی 1340 و دهه ی 1350 در دانشگاه تهران، توسط استاد مرحوم علامه دکتر محمد حسین تمدن جهرمی تدریس میشد و دانشجویان رشته اقتصاد و دانش پژوهان علوم انسانی و اجتماعی از آن بهره ها می بردند، هرچند که در سالهای پس از انقلاب فرهنگی(1359-1362) این درس از واحدهای درسی دانشجویان رشته اقتصاد حذف گردید!
در سالهای گذشته و در زمانی که آن استاد فرزانه در قید حیات بودند کلیه آثار منتشر شده و منتشر نشده ایشان، اعم از درسنامه ها، مقالات، سخنرانیها، ترجمه متون و یادداشتها گردآوری شد، با این امید که ضمن حفظ این آثار علمی تک نگاشت، به مرور نیز در قالب کتاب در اختیار جامعه علمی قرار گیرند که خوشبختانه تاکنون این توفیق حاصل شده است تا کتابها و آثار ذیل از آن استاد فقید منتشر شوند.
1- مالیه بین الملل، ناشر: عصر جدید، 1364
2- گفتارهایی در زمینه اقتصاد، علوم اجتماعی وشناخت روش علم، ناشر: جهاد دانشگاهی، 1389
3- ترجمه حقوق و دولت، اثر هانس کلسن، ناشر: سمت، 1394
4- گفتارهایی در زمینه های روش علوم، اقتصاد، حقوق عمومی و فلسفه طبیعت، ناشر: صومعه باقی، 1399
5- نظامهای اقتصادی، ناشر: صومعه باقی، 1400
در این مسیر مبارک، از جمله اولین جزواتی که آن مرحوم با انتشار آن در قالب کتاب موافقت خود را اعلام داشتند، درسنامه منطق علوم اجتماعی بود. در این راستا پس از جستجو و گردآوری نسخ قدیمی حروفچینی و صفحه بندی صورت پذیرفت، هرچند که با بررسی دقیق اسناد و نسخ موجود، متوجه شدم که چندین درسنامه با عنوان منطق علوم اجتماعی جزو مجموعه در اختیار میباشد که لاجرم کار تنظیم و انتشار این اثر را نیازمند دقت مضاعف نمود.
از میان چهار نسخه ی در اختیار، یک نسخه بدون تاریخ بود که پس از چندین بار بررسی دقیق، حدس غالب آن شد که نسخه مزبور متعلق به یکی از سالهای تحصیلی قبل از 1350-1349 بوده است. نسخه دیگر مربوط به سال تحصیلی 1350-1349بود، هرچند که در انتهای جزوه با درج عنوان میدان انقلاب به جای 24 اسفند در قسمت مربوط به نشانی موسسه تایپ کوروش، نشان از آن داشت که این نسخه در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی تکثیر شده بود. نسخه سوم مربوط به سال تحصیلی 1351- 1350 و نسخه چهارم درسنامه نیز که بدون تاریخ منتشر شده بود (بنابر نتایج حاصل از مطالعه تطبیقی نسخ موجود)، مربوط به یکی از سالهای بعد از سال تحصیلی 1351-1350 میباشد. تشخیص این ترتّب زمانی اولاً از طریق درج و ثبت تاریخ بر روی جزوات و ثانیاً از تایپی یا دستنویس بودن برخی از مطالب و ثالثاً با توجه به تصحیحات صورتگرفته به قلم خود استاد بر روی اغلاط تایپی که برای اهل دقت قابل تشخیص است، صورت پذیرفت.
شاید برای برخی از خوانندگان گرامی این پرسش شکل بگیرد که جزوات درسی طی سالهای مختلف چه تفاوتی با هم داشته اند؟ در پاسخ به این پرسش که مخصوصاً در ذهن و ضمیر کسانی ایجاد میشود که به طور مستقیم تجربه شاگردی مرحوم استاد را نداشته اند و یا وصف حالات اخلاقی و سلوک علمی ایشان را نشنیدهاند، باید گفت که مرحوم دکتر تمدن هر سال جزوات درسی خود را بازبینی میکردند و با اعمال اصلاحات جزئی و کلی، گامهایی را در تکامل متن برمیداشتند.
بنابراین نسخ موجود هر کدام مستقل از دیگری میشدند و دائماً در حال شدن و طی نمودن فرایندهای تکاملی بوده اند. بدین ترتیب هر نسخه از جزوه نسبت به درسنامه سال پیش به روزتر بود، به نوعی که ضمن رفع اغلاط تایپی، رفع اشکالات ویرایشی و بعضاً تصحیح زمانبندی افعال، در نسخ جدیدتر با ارائه و تکمیل برخی رفرنسها، پاراگرافبندی متن را نیز بعضاً مورد تجدید نظر قرار میدادند.
همچنین در نسخه های متکامل شده به نظر میرسد اندک مواردی که عبارت پردازیها ممکن است بهطور خیلی ریز، شائبه خودپسندی به همراه داشته باشند، به نحوی تصحیح شده اند. یک نمونه نادر عبارت زیر است که در انتهای فصل هشتم نسخ اولیه این درسنامه آورده شده بود: «چون جامعه شناسی عمومی و نیز جامعه شناسی اقتصادی به عنوان مواد جداگانهای در سالهای اول و سوم تدریس میگردد در اینجا به همین مختصر درباره کلیات علوم مزبور اکتفا میشود، گرچه درباره توضیح تاریخی و نیز در زمینه روش علم اقتصاد توضیحاتی در فصول آینده بیان خواهد شد.» اما در نسخه سال 49-50 و سالهای پس از آن این پاراگراف حذف شده است.
اینکه در ذهن و ضمیر استاد تمدن دلیل یا علت حذف این مطلب چه بوده است را نمیتوان به طور قطع بیان داشت، اما بر اساس شناختی که از سلوک آن استاد دارم، به ذهن و ضمیر اینجانب میرسد که استاد هرآنچه شائبه اظهارات خودنمایانه داشته باشد را به لحاظ اخلاقی نپسندیده و حذف کرده اند. الله العالم.
نکته دیگری که ذکر آن لازم است اینکه در نسخه مربوط به سالهای قبل از 1349-1350 دو فصل با نامهای «فصل دوم: مختصری از منطق علوم قیاسی و روش اصل موضوعی» و «فصل سوم: اصول مقدماتی حساب گزارهها و حساب محمولات» در حدود 38 صفحهی تایپ شده آورده شده بود که در نسخه سال بعد از 1351 حذف شده و به عنوان ضمائم در اختیار دانشجویان قرار داده میشد. اینکه دلیل این امر چه بود، برای من نامشخص است اما میتوان حدس غالب زد که لابد به خاطر محدودیت زمانی ترمهای تحصیلی و یا ارزیابی دقیقتر از سطح علمی دانشجویان و یا بسط مبحث مذکور توسط سایر اساتید و در سایر دروس بوده باشد.
به هر حال در انتشار این کتاب به این جمعبندی رسیدیم که دو فصل مذکور را به تبعیت از آن استاد در نسخ متکامل شده ی موجود، از ترتیب اصلی مطالب کتاب خارج کرده و در بخش ضمائم در اختیار خوانندگان گرامی قرار دهیم.
همچنین آنچه در نسخه ی سال 1349-1350 فصل چهارم نامگذاری شده بود، در نسخه بعد از 1351 به عنوان ضمیمه فصل اول نامگذاری شده است.
بدین ترتیب تا انتهای فصل پنجم کتاب حاضر برگرفته از نسخه درسنامه مربوط به سال تحصیلی بعد از 1350-1351 می باشد. از فصل 6 تا پایان نیز از جزوه سال 1350-1351 استفاده شده است. دو فصل ضمائم نیز برگرفته از نسخه سال 1349-1350 می باشد. جالب اینکه در نسخه مربوط به همین سال 1349-1350 آن دو فصل مربوط به مبحث ریاضی وجود داشت اما دو فصل شش و هفت نسخ سالهای بعد را نداشت.
به علاوه هرچند وجود نسخ گوناگون باعث شد تا برخی موارد ناخوانا را در تطبیق با سایر نسخ برطرف نمایم اما با این وجود برخی موارد انگشت شمار کلمه ناخوانا وجود داشت که توسط اینجانب حدس زده شدند که امیدوارم راه به خطا نبرده باشم! این موارد محدود به وضوح در داخل کروشه قرار گرفتند تا پیوستگی متن برای خوانندگان فراهم گردد.
شاید اگر آن استاد علامه اکنون در قید حیات بودند، متن را مورد بازبینی قرار داده و نکاتی را روشنتر مینمودند اما اینکه بدانیم در نیم قرن گذشته در مقایسه با امروز، در آکادمیهای اقتصاد چه مطالبی توسط چهره ماندگار علم اقتصاد ایران تدریس میشده بیتردید به جهات گوناگون جالب خواهد بود. با این وجود به نظر میرسد اساتید و دانشجویانی که در مقاطع گوناگون دانشگاهی علاقمند به تعمق مطالعات خویش در زمینه روشهای تحقیق و روش شناسی علوم میباشند، انشاءالله کتاب مستطاب «منطق علوم اجتماعی» را راهگشای خویش خواهند یافت.
به هر حال اکنون که در غیاب آن عالم فقید و معلم متخلق، چهره ماندگار علوم انسانی، ناگزیر از اعمال برخی تشخیصها شدم، امیدوارم که با هدایت معنوی ایشان، راه به خطا نرفته و موجبات شادی روح و روان آن معلم عزیز فراهم شده باشد و قدمی در راه اعتلای علم و دانش در ایران کهن محسوب گردد